مثلا اتومبیل برادرتان را خریده‌اید و او نیز قبلا مقداری پول از شما قرض گرفته است. در این حالت مردم می‌گویند که بدهی و طلب میان دو نفر یِربه‌یِر شده است. در عالم حقوق به این اتفاق تهاتر می‌گویند. تهاتر در عالم حقوق قواعد خاصی دارد. مهمترین عاملی که موجب تهاتر می‌شود این است که دونفر درعین‌حال که از هم طلب دارند، به هم بدهکار باشند. اما آنچه در قانون درمورد تهاتر آمده است با آنچه که میان مردم واقع می‌شود تفاوت دارد. در این مقاله میخواهیم پیرامون موضوع تهاتر صحبت کنیم.
آنچه در اینجا میخوانیم
تهاتر به چه معناست و چه شرایطی دارد؟
تهاتر در عرف و باور عمومی به روابط مالی و اعتباری میان دو فرد اشاره دارد که در عین طلبکار بودن از یک دیگر به یکدیگر بدهکار نیز هستند و به همین دلیل تلاش می کنند تا در چارچوب یک مناسبات فی ما بین که به آن تهاتر می گویند، طلب یکدیگر را تسویه کنند؛ روابطی که تا حدودی با آنچه در مناسبات رسمی و حقوقی مورد اشاره قرار می گیرد، متفاوت است. تهاتر اصطلاحا در فقه و حقوق به معنای سقوط دیون متقابل دو فرد به یکدیگر است. باید بدانیم که تهاتر بدون اراده‌ی طرفین واقع می‌شود. اگر شرایط مقرر قانونی میان دو بدهی یا طلب وجود داشته باشد خودبه‌خود تهاتر اتفاق می‌افتد، با این حال دو طرف می‌توانند از تهاتر صرف‌نظر کنند، یعنی چه قبل از این که دو دین آنها درمقابل هم قرار بگیرد و چه بعد از اینکه شرایط تهاتر به وجود بیاید از آن انصراف بدهند.
تاریخچه تهاتر
به سادگی نمی‌توان نقطه‌ی آغازین را در تاریخچه تهاتر جستجو کرد اما می‌توان گفت که تاریخچه تهاتر چنان طولانی است که عمر پدیده‌ای به نام پول و سیستم های مالی را می‌توان در حد یک جرقه در کل تاریخ بشر، کوتاه و ناگهانی دانست.
مبنای تهاتر
اصلی‌ترین مبنای تهاتر خرد و عقل انسانی است که هرگاه دو دین با هم دیگر بودند، تحت شرائطی ساقط شوند، بدون این که هر کدام پرداخت گردد. مثلاً اگر کسی مبلغی به دیگری بدهکار باشد و از طرفی همان مقدار از او طلب کار باشد، این دو دین تحت شرائطی که خواهد آمد ساقط می‌شوند، بدون این که نیاز به پرداخت باشد. در حقیقت تهاتر یک نوع ایفای تعهد است.
آیا هنوز هم معاملات تهاتری انجام می‌شود؟
هر جا که استفاده از ابزار مبادله دشوار و یا نقد کردن دارایی‌ها سخت باشد، رغبت به تهاتر افزایش پیدا می‌کند. به همین علت مثلاً اصطلاح تهاتر ملک را بیشتر از تهاتر لباس و پوشاک می‌شنویم. یا به عنوان مثال در همین صنعت ساختمان، می‌شنویم که گاهی اوقات به جای پرداخت هزینه‌ی مصالح، واحدهای ساختمانی به فروشنده‌ی آن مصالح واگذار می‌شود. هم‌چنین در مواردی که کشورها با تحریم‌های اقتصادی مواجه شده و جابجایی پول برایشان دشوار می‌شود، به استفاده از ابزار تهاتر ترغیب می‌شوند.
تهاتر در قانون مدنی
در قانون مدنی تهاتر به عنوان یکی از اسباب سقوط تعهدات معرفی شده است. ماده۲۹۵ ق.م. در بیان مفهوم و اثر تهاتر مقرر داشته: به محض اینکه دو نفر در مقابل یکدیگر در آن واحد مدیون شدند هر دو دین تا اندازه ای که با هم معادله می نماید به طور تهاتر برطرف شده و طرفین به مقدار آن در مقابل یکدیگر بری می شوند. بنابراین تهاتر یک واقعه حقوقی است.
تهاتر قهری است یا اختیاری؟
تهاتر بر مبنای عقل و قانون قرارداد نیست یک واقعه حقوقی است که در آن اراده طرفین نقشی ندارد.
آیا تهاتر قراردادی اصطلاح صحیحی است؟
گاهی حرف از تهاتر قراردادی می شود این بدان معنا نیست که تهاتر یک قرارداد مبتنی بر اراده طرفین است بلکه به این معناست که تهاتر در نتیجه یک قرارداد حاصل می شود. مثلاً در نتیجه یک قرارداد فردی به طرف دیگری قرار داد که قبلاً طلبی به او داشته بدهکار می شود در این صورت طرفین در نتیجه قرارداد مدیون هم می گردند که میان آنها تهاتر ایجاد می شود حتی در مواردی که طرفین دعوای مطالبه وجه را در دادگاه طرح می کنند ممکن است به حکم قاضی میان آنها تهاتر قهری اعلام شود این نوع تهاتر نیز ارادی نبوده بلکه برمبنای حکم دادگاه بر طرفین تحمیل می‌شود پس تهاتر قضایی هم یک نوع تهاتر قهری است.
توجه داشته باشید که حتی اگر دو دین موجل باشند یعنی سررسید آنها یکی نباشد با توافق طرفین ممکن است میان آنها تهاتر ایجاد شود به این نوع تهاتر هم تهاتر قراردادی می گویند.
پس اگر دو دین موجل باشند و تاریخ سررسید آنها متفاوت باشد، اگر میان مدیونها توافقی برای تهاتر حاصل نشود کسی که تاریخ سر رسید بدهی او مقدم است ملزم به پرداخت بدهی خود می باشد و نمی‌تواند به استناد تهاتر از عمل به تعهدش خودداری کند.
شرایط تهاتر
مهمترین شرط تحقق تهاتر مسلم بودن دو دین و معلوم بودن دو دین می‌باشد در زیر به بیان سایر شرایط تحقق تهاتر می پردازیم.
۱- طلبکار و بدهکار شدن دو شخص در برابر هم. مثلاً یک نفر نمی‌تواند در دعوای مطالبه وجه به دین برادر طرف دعوا به تهاتر استناد کند.
۲- اتحاد جنس دو دین. مثلاً کسی که به دیگری وجهی به ریال بدهکار باشد نمی‌تواند در مقابل بدهی خود به طلب خود از شخص که به دلار می باشد به تهاتر استناد کند.
۳- کلی بودن دو دین. برای تحقق تهاتر حتماً باید هر دو دین کلی باشند. مثلاً کسی نمی‌تواند در مقابل طلب خود که یک خودرو است و به طرف دیگر مبلغ خاصی بدهکار است به تهاتر استناد کند.
۴- اتحاد زمان و مکان مطالبه دو دین. مثلاً کسی که سررسید طلب او یک ماه دیگر است و خودش مبلغی را در زمان حال به طرف دیگر بدهکار شده نمی‌تواند به استناد تهاتر از دادن بدهی خود خودداری کند.