در مسائل حقوقی پیچیدگی‌ها و ظرافت‌هایی وجود دارد. می‌توان گفت که یکی از پیچیده‌ترین و سخت‌ترین دعاوی موجود در دادگاه‌ها، مربوط به مالکیت و املاک می‌شود. در این مقاله قصد داریم درباره یکی از این پرونده‌های حقوقی با نام تصرف عدوانی توضیحات بیشتری را شرح دهیم. شاید شما هم این عبارت را شنیده باشید، اما برای کسب اطلاعات بیشتر، توصیه می‌کنیم ادامه این مطلب را از دست ندهید.
تعریف تصرف عدوانی
تصرف عدوانی بدین معناست که کسی زمین یا ملکی را به زور و بدون رضایت مالک، از فردی دیگر که نسبت به آن ملک دارای حق می‌باشد (همچون مستأجر)، تصرف نماید.
دعوای تصرف عدوانی به دو صورت مطرح می‌شود:
- دعوای تصرف عدوانی حقوقی
- دعوای تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی حقوقی چیست؟
قانون‌گذار، تصرف عدوانی حقوقی را به موجب ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی این‌طور تعریف کرده است: «دعوای تصرف عدوانی حقوقی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده‌ی تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌نماید.» توجه داشته باشید که طبق این تعریف مال مورد تصرف باید غیرمنقول (یعنی قابل نقل و انتقال نباشد؛ مانند مسکن) باشد.
شرایط تحقق دعوای تصرف عدوانی
با توجه به ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی برای اینکه دعوای تصرف عدوانی حقوقی تحقق یابد، باید تمامی موارد گفته شده در زیر وجود داشته باشند:
- سابقه تصرف خواهان: علاوه بر تسلط نسبت به مال با داشتن قصد استفاده شخصی که لازمه‌ی محقق شدن تصرف در اموال است، باید ارتباطی بین مال و متصرف با تمامی ارکان و شرایط، مدتی ادامه داشته باشد تا بتوان برحسب عرف آن را به عنوان سابقه تصرف پذیرفت. بنابراین باید مدت لازم برای کسب سابقه تصرف را به نظر عرف محول نمود.
- عدم سبق تصرف خوانده: حکم رفع تصرف علیه کسی صادر می‌شود که تصرف او لاحق بر تصرف خواهان باشد. بر این اساس است که معتقدند خوانده دعوی تصرف، نباید هیچ‌گونه تصرفی از قبل در مال موضوع دعوی داشته باشد زیرا در غیر این صورت او خود نیز متصرف سابق محسوب می‌شود و صدور دستور رفع تصرف علیه متصرف سابق وجه قانونی ندارد. بنابراین یکی از شروط دعوی تصرف این است که خوانده با لحوق تصرف عدوانی، مال مورد دعوی را از تصرف متصرف سابق خارج نموده است.
- عدوانی بودن تصرف خوانده: یکی از شروطی که در تحقق غصب ضروری می‌باشد، عدوانی بودن تصرف است. اینکه در قانون مدنی تعریفی از مفهوم «عدوانی» به عمل نیامده، ولی ماده ۱ قانون جلوگیری از تصرف عدوانی با قید عبارت «بدون رضایت» مفهوم «عدوانا» در ماده ۲ قانون را بیان می‌کند. منقول یا غیر منقول بودن مال که در واقع دلیل وجود تفاوت در بین قانون ۱ و ۲ آن می‌باشد، هیچ تأثیری در این امر ندارد.
- غیر منقول بودن مال مورد تصرف: مطابق با ماده ۱۵۸ قانون آيين دادرسي مدني می‌توان گفت که دعوای تصرف عدوانی منحصراً در رابطه با اموال غیرمنقول می‌باشد و بر اساس این موضوع، در مراجع صالح تنها می‌توان دعوای مالکیت را اقامه نمود.
تفاوت دعاوی تصرف عدوانی حقوقی و دعوای خلع ید
دعوای خلع ید و تصرف عدوانی از جهات زیر با یکدیگر تفاوت دارند:
- دعاوی خلع ید شامل عین و منفعت مال منقول و غیرمنقول می‌باشد ولی تصرف عدوانی منحصر در مال غیرمنقول است.
- در دعوای خلع ید اجرای حکم نیازمند به قطعیت حکم می‌باشد ولی در تصرف عدوانی طبق ماده ۱۵۷ قانون آیین دادرسی مدنی اجرای حکم بدوی، بدون قطعیت مجاز محسوب می‌گردد.
- دعوای تصرف عدوانی بر خلاف دعوای خلع ید به موجب ماده ۱۷۷، بدون تشریفات و خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
- در دعوای تصرف عدوانی سند مالکیت اماره سابقه تصرف است در حالی که در دعوای خلع ید به عنوان دلیل قطعی مالکیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- در دعوای خلع ید، منشأ مالکیت خواهان می‌باشد ولی در دعوای تصرف عدوانی منشأ، تصرفات سابق خواهان است.
- دعوای خلع ید در واقع به دعوای مالی گفته می‌شود که مستلزم پرداخت هزینه دادرسی دعاوی مالی است. اگرچه در خلع ید مال غیر منقول، هزینه دادرسی مطابق با قیمت منطقه‌ای املاک محاسبه خواهد شد. ولی دعاوی تصرف عدوانی یک دعوای غیر مالی محسوب می‌شود که هزینه دادرسی آن مطابق با هزینه پرداختی در دعاوی غیر مالی است.
تصرف عدوانی در ملک مشاع
به موجب ماده ۱۶۷ قانون آیین دادرسی مدنی در صورتی که دو یا چند شخص مال غیر منقولی را به صورت مشترک در تصرف داشته و یا استفاده می‌کردند و بعضی از آنان مانع تصرف و یا استفاده بعضی دیگر شوند، حسب مورد در حکم تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق محسوب می‌گردد.
دعوای تصرف عدوانی در املاک مشاع پیش‌بینی شده است که سبق تصرف خواهان لحوق تصرفات خوانده و عدوانی بودن تصرفات خوانده، از ارکان این دعوا هستند که بعد از ثابت شدن آن دادگاه رأی را به رفع تصرف عدوانی ملک مشاع صادر می‌نماید.
مرجع صالح جهت طرح دعوی تصرف عدوانی
طبق قوانین کلی خواهان در مراحل ابتدایی باید به دادگاه‌های عمومی مراجعه نماید. به موجب ماده ۱۲ «دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول اعم از دعاوی مالکیت، مزاحمت، ممانعت از حق، تصرف عدوانی و سایر حقوق راجع به آن در دادگاهی اقامه می‌شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است، اگرچه خوانده در آن حوزه مقیم نباشد.» قانون آیین دادرسی مدنی نیز از نظر محلی، دادگاهی را صالح می‌داند که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع می‌باشد. اگر خوانده در آن محدوده مقیم نباشد، بنابراین دعاوی تصرف باید در دادگاهی مطرح گردد که مال غیر منقول در محدوده واقع شده است. در حال حاضر هر شخص، باید برای ثبت دادخواست خود از طریق دفتر خدمات الکترونیک قضایی اقدام کند. پس از ثبت دادخواست و واریز هزینه‌های دادرسی، باید به شعبه مربوطه مراجعه نمایند.
